Stádas Teaghlaigh agus Obair

Fostaí – duine a oibríonn nó a d’oibrigh faoi chonradh fostaíochta. Ciallaíonn fostaíocht seirbhís a dhéanamh faoi stiúir duine eile ar íocaíocht. Áirítear le conarthaí conarthaí printíseachta agus aon chomhaontú eile i scríbhinn nó ó bhéal ina gcomhaontaíonn tú obair nó seirbhís a sholáthar do dhuine eile.

Oibrí gníomhaireachta – duine a chuireann obair nó seirbhís ar fáil do ghnó nó d’fhostaí eile thar ceann gníomhaireacht fostaíochta, bíodh an conradh sínithe ag an ngnó nó ag an bhfostaí eile nó ná bíodh.

Gairmoiliúint – teagasc sna scileanna nó eolas a theastaíonn chun post faoi leith a dhéanamh.

Comhaltaí de chomhlachtaí áirithe – bíonn siad ina gcomhaltaí d’eagraíochtaí oibrithe, ceardchumainn nó comhlachais ghairmiúla a leagann síos caighdeáin dá gcomhaltaí.

Seo nuair nach gcaitheann duine éigin chomh fabhrach céanna leat is a chaitheann le duine eile i gcás comhchosúil, mar gheall ar chúinse nó saintréith phearsanta dhifriúil a bhaineann leis na forais chosanta.

Seo nuair a chuireann beartas nó foráil atá infheidhme i leith gach duine faoi mhíbhuntáiste thú mar gheall ar chúinse nó saintréith phearsanta a bhaineann leis na forais chosanta.

Seo nuair nach gcaitheann duine éigin chomh fabhrach céanna leatsa is a chaitheann le duine eile i gcás comhchosúil, toisc gur mheas an duine sin, cé go raibh siad mícheart, go mbaineann na forais chosanta leat.

Seo nuair nach gcaitheann duine éigin chomh fabhrach céanna leat is a chaitheamh le duine eile i gcás comhchosúil, mar gheall ar cheangal nó gaol a bheith agat le duine éigin lena mbaineann na forais chosanta.

Nuair nach gcaitheann duine éigin chomh fabhrach céanna leat mar go bhfuil inscne dhifriúil agat le duine eile.

Nuair nach gcaitheann duine éigin chomh fabhrach céanna leat mar go bhfuil stádas sibhialta difriúil agat le duine eile.

Nuair nach gcaitheann duine éigin chomh fabhrach céanna leat mar go bhfuil stádas teaghlaigh difriúil agat le duine eile. (Tabhair faoi deara: d’fhéadfadh go mbainfeadh cuid de na cásanna faoin bhforas seo leis an bhforas inscne freisin.)

Nuair nach gcaitheann duine éigin chomh fabhrach céanna leat mar go bhfuil gnéaschlaonadh difriúil agat le duine eile.

Nuair nach gcaitheann duine éigin chomh fabhrach céanna leat mar go bhfuil tú níos sine nó níos óige ná duine eile agus nach bhfuil cúis mhaith leis (‘údar oibiachtúil’). (Tabhair faoi deara: ní chumhdaíonn an foras seo idirdhealú líomhnaithe ar pháistí i scoileanna.)

Nuair nach gcaitheann duine éigin chomh fabhrach céanna leat mar go bhfuil creideamh difriúil agat le duine eile, nó, mar shampla, mar nach bhfuil aon chreideamh agat agus go bhfuil ag duine eile.

Nuair nach gcaitheann duine éigin chomh fabhrach céanna leat mar gur duine den Lucht Siúil thú agus nach ea an duine eile.

Nuair nach gcaitheann duine éigin chomh fabhrach céanna leat mar go bhfuil dath craicinn, náisiúntacht nó eitneacht dhifriúil agat le duine eile.

Nuair nach gcaitheann duine éigin chomh fabhrach céanna leat mar go bhfuil tú faoi mhíchumas agus go bhfuil míchumas difriúil ar dhuine eile nó nach bhfuil siad faoi mhíchumas.

Nuair nach gcaitheann duine éigin chomh fabhrach céanna leat mar go bhfaigheann tú forlíonadh cíosa, íocaíocht cúnaimh tithíochta (HAP), nó cineál eile íocaíochta leasa shóisialaigh agus nach bhfaigheann duine eile.

De réir an dlí, is éard atá i gceist le ciapadh ag an obair ná aon iompar nó gníomhartha neamh-inmhianaithe:

• A sháraíonn do dhínit – is é sin, is é cuspóir nó éifeacht an iompair ná go mbraitheann tú maslaithe, agus
• Atá imeaglach, naimhdeach, náireach nó maslach duit.

Is éard is ciapadh ann faoi dhlí comhionannais na hÉireann ná iompar neamh-inmhianaithe a bhaineann le ceann amháin nó níos mó  de na ‘forais chosanta’ atá liostaithe thíos.

D’fhéadfadh go mbeadh sé d’aidhm ag na gníomhartha neamh-inmhianaithe do dhínit a shárú d’aon ghnó nó d’fhéadfadh an éifeacht sin a bheith acu de thaisme.

D’fhéadfaí go leor cineálacha iompair a shainmhíniú mar chiapadh, mar shampla focail labhartha, gothaí, agus focail, pictiúir nó ábhar eile a thaispeáint nó a roinnt.

D’fhéadfadh eachtra amháin nó patrún iompair a bheith i gceist leis an gciapadh.

Ní gá go mbeadh sé dírithe ar dhuine amháin ar leith le go mbraithfeadh an duine sin go ndearnadh ciapadh orthu.

Tá an dlí maidir le ciapadh agus gnéaschiapadh san ionad oibre leagtha amach sna hAchtanna um Chomhionannas Fostaíochta 1998–2015.

Is éard atá i gceist le gnéaschiapadh aon chineál focail nó gníomhartha fisiceacha neamh-inmhianaithe de chineál gnéasach a sháraíonn do dhínit d’aon ghnó nó de thaisme agus a chruthaíonn timpeallacht imeaglach, náireach nó mhaslach duit.

• Is féidir le hiompar de chineál gnéasach a bheith in go leor foirmeacha éagsúla, ó theachtaireachtaí téisiúla nó a mbeadh claontagairt ghnéis iontu go teagmháil fhisiciúil neamh-inmhianaithe nó cluanaireacht.
• Ní gá go mbeadh teagmháil fhisiciúil i gceist leis, ná ní gá go dtarlódh sé go minic ach an oiread. Is leor gníomh aonair le go measfaí gur gnéaschiapadh é.
• Caithfidh an t-iompar a bheith neamh-inmhianaithe. Beidh a fhios ag an ngearánach féin an raibh an t-iompar neamh-inmhianaithe.
• Ní gá go mbeadh an teanga ná na gníomhartha a úsáidtear gnéasach go follasach mar go bhféadfadh gnéaschiapadh a bheith mar thoradh ar thimpeallacht naimhdeach a chruthaítear d’fhostaí.

Sampla: Nuair nach léir go bhfuil gnéaschiapadh gnéasach

Rinne bean a bhí ag obair in óstán gearán faoi chomhoibrí fir a chaith ar bhealach gnéasaíoch léi. Dúirt sí gur tugadh téarmaí maslacha uirthi, go ndearnadh gáire fúithi agus gur fágadh as comhráite í. Chinn an Chúirt Oibreachais gur gnéaschiapadh a bhí i gceist anseo toisc gur toradh díreach é ar thuairimí diúltacha an fhir i leith na mban.

Chinn sé go raibh an fostóir freagrach as an ngnéaschiapadh cé nach bhféadfaí aon cheann de na gníomhartha a shonrú mar ghníomhartha gnéasacha.

Tarlaíonn íospairt nuair a dhéanann d’fhostóir thú a dhífhostú nó nuair a chaitear go dona leat mar gheall ar aon cheann de na cúiseanna seo a leanas.

• Déanann tú gearán le d’fhostóir faoi idirdhealú.
• Téann tú i mbun caingean dlí i gcoinne d’fhostóra.
• Cabhraíonn tú le duine eile gearán a dhéanamh.
• Déantar comparáid idir do chuid oibre agus obair fostaí eile i ndáil le ceann de na forais idirdhealaitheacha a chumhdaítear faoi na hAchtanna um Chomhionannas Fostaíochta nó faoi dhlíthe roimhe seo maidir le hidirdhealú.
• Bhí tú i d’fhinné in aon imeachtaí dlí faoi na hAchtanna um Chomhionannas Fostaíochta nó dlíthe roimhe seo maidir le hidirdhealú.
• Chuir tú i gcoinne cleachtais atá mídhleathach faoi na hAchtanna um Chomhionannas Fostaíochta nó faoi dhlíthe roimhe seo maidir le hidirdhealú, trí mhodhanna dleathacha.
• D’inis tú do d’fhostóir go bhfuil sé ar intinn agat aon cheann de na gníomhartha atá thuasluaite a dhéanamh.

Is féidir le fostóirí a éileamh go mbeidh na cáilíochtaí a mheastar a bheith riachtanach don phost ag iarratasóirí poist agus féadfaidh siad diúltú d’iarratasóirí nach bhfuil na cáilíochtaí sin acu.

Is féidir le fostóir a bheith ag súil go mbeidh a bhfostaí inniúil agus ábalta a gcuid oibre a dhéanamh. Ní gá dóibh duine a fhostú nach bhfuil toilteanach nó nach bhfuil in ann a ndualgais a chomhlíonadh go hiomlán. Mar sin féin, ní féidir le fostóir duine faoi mhíchumas a dhífhostú ná a dhiúltú a bheadh lán-inniúil agus in ann an post a dhéanamh dá ndéanfaí roinnt athruithe praiticiúla (ar a dtugtar ‘freastal réasúnta’) dóibh. 

Féadfaidh fostóirí sochair áirithe a chur ar fáil d’fhostaithe a bhfuil teaghlaigh acu (mar shampla, fleisc-am nó saoráidí cúraim páistí ar an láithreán). 

Ní idirdhealú é má bhíonn ar státseirbhísigh áirithe agus fostaithe áirithe sa tseirbhís phoiblí (baill den Státseirbhís, Gardaí nó Óglaigh na hÉireann ina measc) riachtanais speisialta a chomhlíonadh. Mar shampla a bheith ina gcainteoirí Gaeilge, ina saoránaigh Éireannacha nó ina gcónaí in Éirinn.

Is féidir le fostóirí inniúlacht sa Ghaeilge a éileamh ar mhúinteoirí.

Tá cead ag Óglaigh na hÉireann caitheamh le fostaithe ar bhealaí difriúla ar fhorais aoise agus míchumais.

Níl feidhm ag rialacha na nAchtanna um Chomhionannas Fostaíochta nuair a fhostaítear duine chun seirbhís phearsanta a chur ar fáil in áit chónaithe phríobháideach (mar fheighlí páistí nó cúramóir, mar shampla).

Féadfaidh an Garda Síochána agus an tSeirbhís Phríosúin cúraimí áirithe a leagan ar fhir amháin nó ar mhná amháin, ar nós corpchuardaigh, daoine foréigneacha faoi leith nó sluaite foréigneacha a cheansú agus gialla a tharrtháil. Is féidir leo íosriachtanas airde a shonrú freisin atá difriúil idir fir agus mná. Tá cead acu níos mó fostaithe d’inscne amháin a earcú de réir mar is gá.

Féadfaidh comhlachtaí áirithe tús áite a thabhairt d’fhostaithe ó chreideamh ar leith i gcás gur réasúnach sin a dhéanamh chun éiteas creidimh na hinstitiúide a chothú. Féadfaidh siad freisin céimeanna réasúnacha a ghlacadh chun cosc a chur ar fhostaí an bonn a bhaint d’éiteas creidimh na hinstitiúide sin.

I gcásanna áirithe, ceadaítear faoi na hAchtanna um Chomhionannas Fostaíochta d’fhostóirí rátaí pá difriúla a thairiscint d’oibrithe atá faoi mhíchumas má fhágann a míchumas nach féidir leo an méid céanna oibre a dhéanamh sa tréimhse chéanna le comhghleacaí nach bhfuil faoi mhíchumas. 

Tá toirmeasc ar idirdhealú mar gheall ar aon cheann de na naoi bhforas cosanta. Mar sin féin, ceadaíonn na hAchtanna um Chomhionannas Fostaíochta caitheamh ar bhealach difriúil le daoine a bhfuil tionchar ag aon cheann de na naoi bhforas orthu, laistigh de réasún, mura gcomhlíonann siad riachtanas atá ríthábhachtach don phost.  

Mar shampla, d’fhéadfadh sé a bheith réasúnta teorainneacha aoise a chur ar phost dá bhfuil neart fisiceach ag teastáil.  

Caithfidh fostóirí a léiriú go bhfuil aidhm dhlisteanach le gach coinníoll fostaíochta, agus go bhfuil na bealaí chun an aidhm sin a bhaint amach cuí agus riachtanach. Ach ba cheart d’fhostóirí a chinntiú go bhfuil nasc soiléir idir aon cháilíocht a éilítear ar fhostaí agus an post faoi thrácht.

Ba cheart go mbeadh fostóirí in ann a thaispeáint nár tharla aon idirdhealú ag am ar bith i rith an phróisis earcaíochta. D’fhéadfadh fostóir a bheith i mbun idirdhealú má tá easpa trédhearcachta sa phróiseas, ar nós critéir dhoiléire i dtaca le roghnú.

Áirítear le dea-chleachtais:

• Tá nósanna imeachta agallaimh agus roghnaithe soiléir agus trédhearcach, agus comhlíonann siad beartais na heagraíochta;
• Coinnítear nótaí agus miontuairiscí agallaimh;
• Tá baill an phainéil agallaimh neamhspleách ar an bhfostóir, tá taithí fhairsing acu agus tá siad oilte i gceanglais an dlí in aghaidh idirdhealú.
• Tionóltar cruinniú roimh an agallamh ag a ndréachtaíonn an painéal ceisteanna le haghaidh na bpríomhréimsí;
• Leithdháiltear marcanna as saintréithe criticiúla a theastaíonn le haghaidh dhualgais an phoist, bunaithe ar chritéir neamhchlaonta a shocraítear roimh ré;
• Déantar freastal réasúnta ar dhaoine atá faoi mhíchumas ionas gur féidir leo cur isteach ar an bpost. Mar shampla, cuirtear teicneolaíocht oiriúnach ar fáil le haghaidh agallaimh.

Níl fostaí ag a bhfuil teaghlach i dteideal uaireanta oibre laghdaithe ná speisialta. Ach is gnách leis na cúirteanna agus an Coimisiún um Chaidreamh san Áit Oibre a éileamh go gcaithfeadh fostóir go réasúnach le haon iarratas ar uaireanta oibre a thacaíonn le teaghlaigh, agus aird ar riachtanais an ghnó.

Léiríodh é sin sa chás Tesco Ireland v Walsh DEE062. I bprionsabal, is cosúil i gcásanna dá leithéid, go mbeadh ar fhostóir fianaise a thabhairt a léireodh gur ghníomhaigh siad go réasúnach. Tugtar cúinsí atá le scrúdú i gcás mar sin san Ordú um an Acht Caidrimh Thionscail 1990 (Cód Cleachtais maidir le Rochtain ar Obair Pháirtaimseartha) (Dearbhú) 2006 (I.R. Uimh. 8 de 2006):

• riachtanais phearsanta agus teaghlaigh an iarratasóra;
• líon na bhfostaithe atá i mbun obair pháirtaimseartha cheana féin;
• acmhainní breise a theastódh chun freastal ar chlúdach páirtaimseartha agus riachtanais eile ghnó/oibríochta na heagraíochta, agus impleachtaí an mhéid sin;
• práinne an iarratais;
• an tréimhse ama a chlúdódh an t-iarratas;
• cearta agus teidlíochtaí dlí an fhostaí;
• beartas um chomhionannas deiseanna na heagraíochta;
• an chaoi a bhfeilfeadh uaireanta leasaithe molta an iarratasóra do chúraimí an phoist agus an chaoi a ndéanfaí na cúraimí sin i rith na hoibre páirtaimseartha;
• na himpleachtaí, más ann dóibh, a bheadh ag coinníollacha fostaíochta an iarratasóra;
• an éifeacht, más ann di, a bheadh ar riachtanais foirne na heagraíochta;
• nós imeachta chun an socrú a athbhreithniú.

D’fhéadfadh go mbeadh sé níos deacra ar fhostaithe a bhfuil freagrachtaí cúraim orthu dul in oiriúint do choinníollacha áirithe oibre agus go mbeadh sé níos deacra orthu cloí le timpeallachtaí oibre áirithe, ar nós oibriú i ndiaidh am scoir an ghnó, iarratais go rachaidís ag taisteal agus mar sin de.

D’fhéadfadh gur idirdhealú indíreach ar an bhforas stádais teaghlaigh a bheadh i gceanglas mar sin agus, ag brath ar an gcás, ar an bhforas inscne.

I gcúinsí mar sin, d’éileofaí ar fhostóir údar oibiachtúil a thabhairt leis na ceanglais sin agus a léiriú go bhfuil siad cuí agus riachtanach.

Cuireann na hAchtanna um Chomhionannas Fostaíochta cosc ar dhéileáil le níos lú fabhair, ar bhonn toirchis, i rith saoire mháithreachais agus nuair a fhilleann bean ar an obair ó shaoire mháithreachais, ar an bhforas inscne agus/nó an foras stádais teaghlaigh.

Dá bhrí sin, ní fhéadfaidh fostóir déileáil le bean le níos lú fabhair mar go bhfuil sí ag súil, ar shaoire mháithreachais, nó mar go bhfuil clann uirthi.

Sampla Tugann fostóir cúraimí duit atá faoi do ghrád nuair a fhilleann tú ar an obair ó shaoire mháithreachais.

Údar imní sláinte agus sábháilteachta

Má thagann údar imní sláinte agus sábháilteachta chun cinn mar gheall ar an toircheas, féadfaidh fostóir bean thorrach a chur ar shaoire dheimhnithe.

Ach ní mór d’fhostóir machnamh a dhéanamh ar dtús ar an bhfostaí torrach agus an bhféadfaí freastal orthu le hobair mhalartach agus chuí.

Briseadh as post agus neamh-athnuachan conarthaí

Cuireann an dlí comhionannais cosc ar dhuine a bhriseadh as post ar chúiseanna a bhaineann le toircheas agus ar neamh-athnuachan conartha ar théarma seasta i rith toirchis.

Sampla Diúltaíonn fostóir do chonradh a athnuachan nuair a théann tú ar shaoire mháithreachais.

Ní fhéadfaidh fostóir bearta a ghlacadh i rith saoire mháithreachais mná a bhfuil d’aidhm leo í a bhriseadh as an bpost nuair a fhilleann sí ar an obair. Ní féidir bean ar shaoire mháithreachais a dhéanamh iomarcach.

Chun briseadh as post i rith toirchis a chosaint, caithfidh fostóir a léiriú gur briseadh an fostaí as an bpost ar chúinsí eisceachtúla nach mbaineann leis an toircheas. Caithfidh an fostóir an fostaí a chur ar an eolas faoi na cúiseanna sin i scríbhinn.

Filleadh ar an obair

Ní féidir déileáil le bean le níos lú fabhair nuair a fhilleann sí ar an obair i ndiaidh saoire mháithreachais, agus tá sí i dteideal filleadh ar an bpost céanna, nó ar phost malartach oiriúnach.

Cé nach bhfuil aon chearta i leith uaireanta laghdaithe nuair a fhilltear ar an obair i gceist, tá oibleagáid ar an bhfostóir caitheamh go réasúnach le hiarratais ar uaireanta oibre a thacaíonn le teaghlaigh. Má dhiúltaíonn fostóir uaireanta laghdaithe a cheadú d’fhostaí, ba cheart go mbeadh sé sin bunaithe ar chúiseanna oibiachtúla a bhaineann le feidhmiú ceart na seirbhíse, agus ní le stádas inscne, pósta ná teaghlaigh an fhostaí.

Foráiltear freisin sna hAchtanna um Chosaint Mháithreachais 1994–2004 do chearta agus cosaintí íosta reachtúla dlíthiúla d’fhostaithe torracha, iad siúd atá ar shaoire mháithreachais, agus iad siúd atá ag filleadh ar an obair i ndiaidh saoire mháithreachais.

Cothú cíche

Ceadaítear difríocht sa chaoi a gcaitear le daoine má chruthaítear sochair do mhná dá bharr a bhaineann le toircheas agus cúrsaí máithreachais, cothú cíche ina measc, agus ní mheastar go bhfuil a leithéid idirdhealaitheach.

Sásraí/leigheasanna gearán

Tá sásraí/leigheasanna gearán ar fáil faoi na hAchtanna um Chosaint Mháithreachais freisin. Is féidir leis an gCoimisiún um Chaidreamh san Áit Oibre tuilleadh eolais a thabhairt faoi na hAchtanna um Chosaint Mháithreachais agus na sásraí/leigheasanna gearán atá ar fáil faoin reachtaíocht sin.

Forálann an tAcht um Shaoire agus Sochar Atharthachta, 2016 d’íoschosaintí reachtúla do thuismitheoirí (seachas máthar an pháiste) i ndiaidh breith nó uchtú páiste.

Is féidir leis an gCoimisiún um Chaidreamh san Áit Oibre faisnéis shonrach a thabhairt faoi na cearta agus na cosaintí reachtúla faoin Acht sin.

Ba cheart d’fhostóirí a chinntiú go léiríonn a mbeartais agus a gcleachtais fostaíochta an reachtaíocht sin agus go gcloíonn siad leis an dlí comhionannais.

Sampla Má chaitheann d’fhostóir leat le níos lú fabhair nó má rinneadh idirdhealú ort mar gheall go bhfuil sé i gceist agat leas a bhaint as a bhfuil tú ina dteideal faoin Acht um Shaoire agus Sochar Atharthachta, d’fhéadfadh go bhféadfá leigheas a éileamh faoi na hAchtanna um Chomhionannas Fostaíochta.

Má stopann an t-idirdhealú, beidh sé mhí agat ón dáta ar stopadh é chun gearán a chur faoi bhráid CCÁO. 

Mar shampla:

• Íocann fostóir tuarastal neamhionann le fir agus mná a dhéanann ‘an cineál céanna oibre’. D’athraigh an fostóir a chleachtas ansin agus thosaigh siad ag íoc tuarastal comhionann le fir agus mná. Dá bhrí sin, tosaíonn an teorainn ama sé mhí chun gearán a dhéanamh ar an dáta a dtugann siad isteach pá comhionann.
• Tá comhartha ag siopadóir ar fhuinneog an tsiopa ag rá nach bhfuil cead aon mhadra, madraí treorach ina measc, a thabhairt isteach sa siopa. Baineann sé anuas an comhartha sin agus tugann sé cead isteach do dhaoine a bhfuil madraí treorach leo. Dá bhrí sin, tosaíonn an teorainn ama sé mhí chun gearán a dhéanamh ar an lá a mbaineann siad anuas an comhartha.

Má mheasann tú go bhfuil idirdhealú fós á dhéanamh, ba cheart duit gearán a dhéanamh a luaithe is féidir tar éis na heachtra idirdhealaithe is déanaí. Mura ndéanann tú gearán go pras, tá baol ann go mbeidh tú ródhéanach don spriocdháta. 

Má tá bearnaí fada idir na gníomhartha idirdhealaithe (cleachtais éagóracha in athbhreithnithe pá bliantúla, mar shampla), d’fhéadfadh na gníomhartha níos luaithe a bheith lasmuigh den teorainn ama sé mhí. Más féidir leat a thaispeáint go bhfuil siad cosúil le gníomhartha a rinneadh le déanaí, d’fhéadfadh CCÁO féachaint ar an tsraith gníomhartha ina hiomláine mar shárú leanúnach. Beidh tuairimí difriúla ag daoine difriúla faoi cé acu ar tharla sárú leanúnach nó nár tharla áfach. Mar shampla, d’fhéadfadh   fostaí a áitiú gur chuir siad deireadh lena gcleachtais idirdhealaitheacha níos mó ná sé mhí sula ndearna tú an gearán.